Hans Adema
Afgelopen dagen verschenen er overal en nergens, tot op het landelijk NOS-journaal aan toe alarmerende waarschuwingen dat er een muggenplaag in wording was. Door het warme jaar vorig jaar zijn er veel muggen, die bovendien overwinterd hebben. De winter was extreem nat en relatief warm, dus er zijn geen muggen gestorven door de vorst of door de droogte. Bovendien is er overal water genoeg om eieren af te zetten, tot in holtes van boomwortels en van takken aan toe. Meestal drogen die kleine plasjes waar muggen van houden in de winter uit, waardoor de aanwezige larven sterven. Niets van dat alles nu, alle omstandigheden zijn in jaren niet zo goed geweest om veel muggen komende zomer te hebben. Er zijn overigens honderden verschillende soorten muggen die ik natuurlijk niet allemaal ga beschrijven. Daar zijn al dikke boeken genoeg over verschenen en is de ruimte hier beperkt.
Muggen behoren tot de insectenorde der tweevleugeligen, Diptera. Door iedereen verkeerd uitgesproken, het is Di-ptera. Algemeen kenmerk van de orde is dat alleen de voorvleugels zijn ontwikkeld als vleugel. De achtervleugels zijn geëvolueerd tot evenwichtsorganen voor bij het vliegen, knotsvormige organen, de halteren of gewoon halters, die vooral bij langpootmuggen goed te zien zijn (foto). Een misverstand over muggen, dat niet uit te roeien is, is dat muggen steken. Muggen hebben geen angel en kunnen dus niet steken. Muggen bijten in je huid en kauwen zelfs! Maar steken, ho maar! Dit ‘steken’ is zo ingeburgerd dat ik het ook gebruik. Alleen de wijfjes steken en zuigen bloed bij hun slachtoffer, mannetjes leven van nectar en stuifmeel. Het bloed is nodig voor de vorming en het leggen van de eieren. De volgezogen mug gaat op zoek naar een waterplasje om de eieren af te zetten. De uitgekomen larven hangen roerloos aan de oppervlakte van het water en vangen voorbij zwemmende of drijvende eencelligen. Pas als ze verstoord worden gaan ze hard kronkelen, zoals iedereen die een doorzichtige vaas met bloemen heeft wel eens gezien heeft. Bij het bloed zuigen zie je de muggen sterk opzwellen, zodat het lijkt alsof ze gaan ontploffen. Maar precies op tijd stoppen ze. Het gewicht aan bloed beïnvloedt wel het vliegen, zoals goed is waargenomen door tweede jaars studenten op een door mij geleide excursie. Er landde een mug op mijn pols. Ik zei tegen de studenten: “Nu goed kijken, dan zie je de mug zich volzuigen”. De studenten moesten een verslagje schrijven van de dag en dat op het prikbord in de algemene tent hangen- we gingen nog kamperen met de excursies! ’s Avonds las ik de verslagen na. Bij de door mij geleide wandeling stond: “Hans toonde hoe een mug zich volzoog. Bij het wegvliegen van de mug viel het op dat deze zigzaggend wegvloog…!)”.
Als je op een mooie zonnige dag in de winter naar buiten kijkt, dan zie je in je tuin veel muggen dansen in de winterse zon, zogenaamde wintermuggen. Als alle dansmuggen die in grote groepen rondvliegen zijn deze onschadelijk, ze steken niet. Afgelopen augustus vloog er een enorme groep dansmuggen in de zon bij het academiegebouw, een pracht gezicht om te zien. Niet op een foto vast te leggen, maar ik heb het toch geprobeerd. De dansmuggen kunnen geen van alle steken en zijn dus geheel onschuldig.
Momenteel zijn er heel veel langpootmuggen, mooie sierlijke dieren en volstrekt ongevaarlijk. Ze zijn te herkennen aan de opvallend lange poten, vandaar ook die voor de hand liggende naam. Ze komen veel op het licht af ’s avonds en zitten dan tegen het raam. Alle muggenkenmerken zijn dan goed te zien! Meestal kunnen ze in een woonkamer niet ontsnappen en gaan ze na een paar dagen dood van de honger. Je ziet ze dan veel in vensterbanken liggen.
De eerste steekmuggen verschijnen op dit moment, half juni. Deze horen tot twee niet sterk verwante families, de echte steekmuggen en de malariamuggen. Ze zijn eenvoudig te onderscheiden. Steekmuggen zitten met zes poten op de ondergrond. Malariamuggen houden hun achterpoten op een karakteristieke manier omhoog en zitten maar met vier poten op hun ondergrond. Beide groepen zijn heel algemeen in ons land. De malariamug droeg de parastiel vroeger ook bij ons met zich mee, maar de bacteriën heeft men in West-Europa weten uit te roeien. Officieel is Europa malariavrij sinds 1970, waarbij Nederland het laatste land is dat veilig is verklaard. In Nederland hebben we in het (recente) verleden te maken gehad met grote malaria-uitbraken. Niet zo heftig en dodelijk als in de tropen maar wel met veel ziektegevallen. In de jaren na de afsluiting van de Zuiderzee en het verzoeten van het IJsselmeer waren er optimale omstandigheden geschapen voor de muggen. Malariamuggenlarven gedijen goed in zwak brak water, zoals rijkelijk aanwezig in het IJsselmeer in wording! Grote ziekte uitbraken waren er in 1940-1942 in de Noord-Oostpolder en in 1945 in Noord-Holland. Malaria kreeg zodoende ook volksnamen. Men sprak onder andere van Moeraskoorts en de Derde daagse koorts.
De parasieten sluipen echter weer stiekem weer het land in, onder andere door ingevoerde Aziatische tijgermuggen. De Aziatische tijgermug wordt voornamelijk in broeikassen gevonden en heeft tot nu niet voor grote problemen gezorgd. Tijgermuggen kunnen echter wel veel verschillende ziekteveroorzakers bij zich dragen, ook van andere tropische ziekten dan alleen malaria, dus oppassen is wel geboden.
Muggen vinden hun slachtoffer vooral door de geur. Mensen die graag een biertje drinken zijn vatbaarder dan mensen die geen alcoholgebruiken. Mijn moeder zei altijd, muggen houden van zoet bloed. Waar inderdaad een grond van waarheid in zit. Aan citroengeur daarentegen hebben steekmuggen een bloedhekel, in veel muggen verjaagmiddelen wordt dan ook citroensap verwerkt. Het zijn de steekmuggen die zo hinderlijk zoemen in je je slaapkamer en je uit je slaap houden. Het zoemen is niet slechts een geluid dat door de vleugelslag wordt veroorzaakt, maar is van cruciaal belang bij het vinden van een partner. Omdat muggen ’s nachts actief zijn kunnen ze niet op het zicht een partner vinden. Muggen kunnen de toonhoogte van het zoemen veranderen, waarmee ze gerichte signalen uitzenden!
Ik kreeg onlangs de vraag of als je op grote hoogte in een torenflat woont je ook last van muggen kan hebben. Het antwoord is duidelijk: Natuurlijk! Ook op balkons staan zat bloemenvazen, waterbakjes emmers, gieters, noem maar op. Genoeg plekken voor muggenlarven om zich te ontwikkelen.
En voor de mensen die een antwoord willen hebben op de vraag die altijd bij lastige planten en dieren gesteld wordt: hebben muggen dan wel nut, kunnen we ze niet beter helemaal uitroeien? Alles heeft zijn plaats in de natuur, zo ook muggen. Muggenlarven zijn belangrijk voedsel voor vissen. Volwassen muggen zijn bloemen bestuivers, ze zijn belangrijk voedsel voor een wijd scala aan predatoren zoals vleermuizen, reptielen en amfibieën, vogels, noem maar op. En, last but not least: muggenlarven helpen bij de waterzuivering van kleine waterplassen.
Er valt nog zo verschrikkelijk veel te vertellen over muggen, ik moet het helaas hierbij laten, want mijn ruimte is beperkt.